Zofia Moraczewska
Zofia Anna Moraczewska z Gostkowskich, pseud. Prawda (1873–1958) – nauczycielka, działaczka społeczna i niepodległościowa, poseł na Sejm. Urodzona 4 lipca w Czerniowcach na Bukowinie, była średnim z pięciorga dzieci inżyniera kolejowego, późniejszego profesora i rektora Politechniki Lwowskiej Romana Gostkowskiego, i Wandy z Dylewskich. Wychowywała się początkowo w domu dziadków (Juliana i Aleksandry Dylewskich) w Czerniowcach, później zamieszkała razem z rodzicami we Lwowie. Przeniesienie służbowe ojca w r. 1884 i wyjazd rodziców do Wiednia spowodowały oddanie jej do internatu przy Zakładzie Wyższym Naukowym Żeńskim Wiktorii Niedziałkowskiej we Lwowie (1885–9). W Zakładzie tym, po ukończeniu nauki gimnazjalnej, pracowała jako nauczycielka (1891–3). Duży wpływ na jej poglądy wywarła lektura dzieł E. Orzeszkowej; już wówczas Moraczewska zdecydowała poświęcić się pracy społecznej. W roku 1892 poznała we Lwowie studenta Politechniki i działacza socjalistycznego, członka Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD) Jędrzeja Moraczewskiego, swego późniejszego (od 17 X 1896) męża. W czerwcu 1893 jako tzw. prywatystka zdała egzamin dojrzałości w Seminarium Nauczycielskim Żeńskim we Lwowie, a w 1893–5 odbyła praktykę nauczycielską w tamtejszej szkole ćwiczeń. Pod wpływem męża wstąpiła w r. 1896 do PPSD i pracowała na polu szerzenia oświaty w środowiskach robotniczych wielu miejscowości, w których przebywała (1897–1907) wraz z mężem.
Zofia Moraczewska zadebiutowała pisarsko w 1900 r. na łamach lwowskiego „Słowa Polskiego”, pod pseud. Prawda, odpowiedzią na ankietę „Jakim powinien być kapłan polski?”. Artykuł Moraczewskiej już po wydrukowaniu został skonfiskowany przez cenzurę. Od roku 1907 zamieszkała w Stryju i przyczyniła się do zorganizowania klubu oświatowo-kulturalnego PPSD tzw. Grupy Kolejarzy. Ponadto Zofia należała do Związku Kobiet PPSD, robotniczej organizacji „Praca” oraz do Zarządu Kasy Chorych w Stryju. Tu po raz pierwszy zetknęła się osobiście z Józefem Piłsudskim, który wywarł zasadniczy wpływ na jej poglądy polityczne. W wydanej w 1914 r. w Boguminie jednodniówce „Dzień Kobiet” Moraczewska ogłosiła artykuł „Idea militarna a kobiety polskie w chwili obecnej”. W sierpniu 1914 wyjechała wraz z dziećmi ze Stryja i dotarła do Bogumina, gdzie pracowała jako skarbnik miejscowej placówki Naczelnego Komitetu Narodowego, zbierającej fundusze na cele Legionów. W lecie 1915 powróciła do Stryja, a na początku czerwca 1916 przeniosła się na stałe do Krakowa, gdzie (16 VI) została przewodniczącą Naczelnego Zarządu Ligi Kobiet Galicji i Śląska Cieszyńskiego NKN. Podobnie jak w 1908 r., występowała wówczas bezskutecznie o reformę wyborczą i przyznanie w tym zakresie praw dla kobiet. Tarcia w NKN na tle różnic w orientacjach politycznych spowodowały, że Zofia zdecydowała (29 IX 1916), w porozumieniu z bratnią Ligą Kobiet Pogotowia Wojennego w Królestwie Polskim, odłączyć Ligę od NKN. W r. 1917 Moraczewska została wybrana przewodniczącą LKPW w Warszawie. Obie organizacje połączyły się na zjeździe w Krakowie (29–30 XII 1918); Zofia odmówiła wówczas przyjęcia przewodnictwa nowo powstałej Ligi Kobiet Polskich z uwagi na swą kandydaturę w wyborach do Sejmu. W latach późniejszych Moraczewska opracowała zwięzły zarys dziejów tej organizacji (Liga Kobiet Galicji i Śląska, w: „Służba Ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915–1918”, W. 1929). W 1917/18 pracowała też w Związku Sanitariuszek. Była członkiem redakcji „Głosu Kobiet”, organu Wydziału Kobiecego Polskiej Partii Socjalistycznej w Warszawie (1919).
Moraczewska została (26 I 1919) wybrana z ramienia PPS posłem do Sejmu Ustawodawczego z okręgu krakowskiego nr 36. Należąc w Sejmie do Związku Polskich Posłów Socjalistycznych solidaryzowała się z ogólną linią partii. Złamała ją w sprawie przyjęcia przez Sejm projektu konstytucji, kiedy to klub poselski ZPPS podjął uchwałę o wstrzymaniu się od głosu, Zofia wzięła udział w głosowaniu za przyjęciem tekstu ustawy konstytucyjnej, za co otrzymała naganę partyjną. W dn. 26 IX 1922 wniosła o rezygnację z udziału w ZPPS i wycofała się na kilka lat z życia politycznego. Na początku stycznia 1920 Moraczewscy przenieśli się na stałe z Krakowa do Sulejówka pod Warszawą i od 22 II zamieszkali w własnym domu o nazwie «Siedziba», w bezpośrednim sąsiedztwie dworku Piłsudskich, blisko z nimi zaprzyjaźnionych. Z tego też okresu pochodzą wspomnienia Moraczewskiej zamieszczone w księdze pamiątkowej „Gabriel Narutowicz pierwszy Prezydent Rzeczypospolitej”. Z początkiem lat dwudziestych należała do wybitnych działaczek Klubu Politycznego Kobiet Postępowych. Po zamachu majowym Piłsudskiego, powróciła znowu do pracy społecznej i politycznej: na lwowskim zjeździe LKP została wybrana przewodniczącą. Z inicjatywy Ligi powstał (8 XII 1927) Demokratyczny Komitet Wyborczy Organizacji Kobiecych pod przewodnictwem Moraczewskiej, który wysunął z ramienia BBWR 2 kandydatury kobiece do Sejmu i 1 do Senatu. Zofia, która wówczas na znak solidarności z mężem opuściła szeregi PPS sprzeciwiającej się antyparlamentarnej polityce Piłsudskiego, do Sejmu nie kandydowała. Na zjeździe powyborczym, likwidacyjnym Komitetu w Warszawie (25 III 1928) powstała nowa organizacja kobieca popierająca politykę Piłsudskiego: Związek Pracy Obywatelskiej Kobiet, której przewodniczącą Zarządu Głównego została Zofia Moraczewska. W tym czasie z jej inicjatywy i pod jej redakcją ukazała się praca zbiorowa pt. „Michalina Mościcka” .
Po rozwiązaniu parlamentu w sierpniu 1930, Zofia wzięła udział w pracy Komitetu Wyborczego Organizacji Kobiecych, który uzyskał wówczas 9 mandatów kobiet do Sejmu i 2 do Senatu. Kandydowała wówczas do Sejmu z ramienia BBWR i 16 XI 1930 została wybrana posłem. W Sejmie (1930–5) działalność swą skupiła w zakresie ustawodawstwa społecznego (brała udział w dyskusjach nad projektami ustaw: emerytalnej, antyalkoholowej, dotyczącej ubezpieczeń społecznych, czasu pracy, urlopów robotniczych itp). W Zarządzie Głównym ZPOK, ulegającym naciskom ze strony BBWR, doszło do przesilenia, w wyniku którego Moraczewska, opowiadająca się za pełną samodzielnością tej organizacji, złożyła 17 XII 1933 przewodnictwo, uzasadniając swe stanowisko w broszurze „Do Członkiń Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet”. Część członkiń ZPOK po ustąpieniu Zofii utworzyła w Warszawie nową organizację Samopomoc Społeczna Kobiet (SSK), która działała pod przewodnictwem Moraczewskiej w l. 1935–9.
Po wybuchu wojny w r. 1939 Moraczewska wraz z mężem zorganizowała w Sulejówku Komitet Obywatelski pomocy uciekinierom i ofiarom wojny. W grudniu 1940 Moraczewscy zostali usunięci przez Niemców ze swej posiadłości i zamieszkali w drewnianej oficynie dworku Piłsudskiego (styczeń 1941 – sierpień 1944). Okres okupacji był dla obojga bardzo ciężki zarówno z uwagi na dotkliwe braki materialne, jak i przede wszystkim z powodu tragicznej utraty dwojga dzieci. W sierpniu 1944, w willi Otradno został zabity Jędrzej Moraczewski. Mieli czworo dzieci, z których pierwszy syn Tadeusz (1901–1902) zmarł w niemowlęctwie, natomiast drugi syn Kazimierz (1903–1920) poległ 1 sierpnia 1920 pod Nowogrodem, czasie wojny polsko-bolszewickiej jako 17-letni ochotnik. Trzeci syn Adam (1907–1941) był doktorem historii, a w czasie wojny kurierem (zginął w Auschwitz), a ich córka Wanda (1905–1942) była nauczycielką łaciny i żołnierzem AK, zginęła w 1942 na Pawiaku. We wrześniu Moraczewska, wraz z siostrą Heleną, zamieszkała z powrotem we własnym domu «Siedzibie». W tym czasie skompletowała i zabezpieczyła zbiory biblioteczne i archiwalne jej męża oraz własne. Opiece nad tym «Archiwum J. i Z. Moraczewskich» poświęciła wiele czasu i sił. Wystarała się również o późniejsze przeniesienie zwłok męża z Sulejówka na cmentarz Wojskowy na Powązkach (1948).
W latach powojennych, z uwagi na ciężkie przejścia, podeszły wiek i zły stan zdrowia, pozostawała M. na uboczu życia społeczno-politycznego. Wydała wówczas „Mój testament”. Pisany do ogółu Kobiet Polskich w r. 1945 ukazujący główne zadania i cele kobiet w okresie normalizacji warunków życia po katastrofie wojennej. W r. 1947 pracowała nad przygotowaniem życiorysów działaczek XIX i XX w. (m. in. Marii Piłsudskiej i Stefanii Rychterówny) do zamierzonej wówczas „Encyklopedii polskiego ruchu kobiecego”. W r. 1950 poniosła znowu ciężką stratę z powodu śmierci w Sulejówku ukochanej starszej siostry Heleny (ur. 1867), zamężnej Dunin-Kozickiej. Rzadko opuszczała już wtedy Sulejówek, tylko czasem odwiedzając dawnych przyjaciół w Warszawie i w Krakowie. Archiwum męża i częściowo własne odstąpiła w r. 1950 do zbiorów Archiwum byłego Wydziału Historii Partii KC PZPR w Warszawie, reszta materiałów została po jej śmierci przekazana przez rodzinę (1959) do Biblioteki Narodowej w Warszawie. Zofia Moraczewska zmarła 16 listopada 1958 w Sulejówku, pochowana 20 listopada w grobowcu rodzinnym na cmentarzu Wojskowym (obecnie Komunalnym) na Powązkach w Warszawie. Moraczewska była odznaczona Krzyżem Kawalerskim (1927) i Oficerskim (1930) Orderu Polonia Restituta oraz Krzyżem Niepodległości (1931).
Wizja Polski
Zofia Moraczewska od początku zaangażowana była w działalność społeczną. Walczyła o zaprzestanie dyskryminacji kobiet i uzyskanie większych praw dla robotników. Chciała, by Polska odrodziła się w duchu istotnej, wewnętrznej niepodległości przez szerzenie i pogłębianie idei państwowości polskiej. Według niej, w młodej Polsce należało wprowadzić zasady prawdziwej demokracji. Przeciwna była koncepcji trialistycznej. Głównym postulatem Moraczewskiej było zapewnienie kobietom bezpośredniego wpływu na państwowe i społeczne życie Polski, o co walczyła w wielu organizacjach. Kilkukrotnie występowała bezskutecznie o reformę wyborczą i przyznanie w tym zakresie praw dla kobiet. Moraczewska, podobnie jak jej mąż – Jędrzej, związana była z partiami socjalistycznymi, m. in. z Polską Partią Socjalistyczną, której członkiem był Józef Piłsudski. Wywarł od duży wpływ na poglądy Zofii Moraczewskiej. Nie zgadzała się z nim jednak w temacie ustroju w niepodległej Polsce. Piłsudski początkowo był zwolennikiem parlamentaryzmu i wprowadzenia ustroju republikańskiego. Z czasem jego poglądy uległy zmianie – uważał, że prezydent powinien mieć nadrzędną rolę, z czym nie zgadzała się Moraczewska wraz z mężem, nazywając pogląd Piłsudskiego antyparlamentarnym.